چگونگى انجام نماز شب

بجا آوردن نماز شب با آداب مخصوص چنین است:
وقتى انسان از خواب برمى خیزد براى خداوند سجده کند و خوب است در سجده و یا هنگام سر برداشتن از سجده بگوید:  

الْحَمْدُلِلّهِ الَّذى اَحْیانى بَعْدَ ما اَماتَنى، وَ اِلَیْهِ النُّشُورُ، اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى رَدَّ

ستایش خاص خدایى است که مرا پس از آن که میراند زنده ام کرد و بسوى اوست رستاخیز ستایش خاص خدایى است که روحم را

عَلَىَّ رُوحى لاِحْمَدَهُ وَاَعْبُدَهُ.(1)

به من بازگرداند تا ستایش و پرستشش کنم.

و چون برخاست و ایستاد بگوید:

اَللّهُمَّ اَعِنّى عَلى هَوْلِ الْمُطَّلَعِ، وَ وَسِّعْ عَلَىَّ

خدایا یاریم ده بر هراس روز قیامت و فراخ گردان بر من

الْمَضْجَعَ، وَارْزُقْنى خَیْرَما قَبْلَ الْمَوْتِ، وَارْزُقْنى خَیْرَما بَعْدَ الْمَوْتِ.(2)

آرامگاه قبرم را و خیر و خوبى قبل از مرگ و پس از مرگ را روزى ما گردان.

وقتى که صداى خروس را شنید بگوید:

سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ، رَبُّ الْمَلائِکَةِ وَالرُّوحِ،

بسیار منزه و بسیار پاکیزه است پروردگار فرشتگان و روح (جبرئیل)

سَبَقَتْ رَحْمَتُکَ غَضَبَکَ، لا اِلهَ اِلاّ اَنْتَ، عَمِلْتُ سُـوءً، وَظَلَمْتُ نَفْسى،

پیشى گرفته مهرت بر خشمت معبودى نیست جز تو بد کرده ام و به خویشتن ستم کرده ام

فَاغْفِرْلى،اِنَّهُ لایَغْفِرُ الذُّنُوبَ اِلاّ اَنْتَ،فَتُبْ عَلَىَّ اِنَّکَ اَنْتَ التَّوّابُ الرَّحیمُ.(3)

پس بیامرز مرا که براستى نیامرزد گناهان را جز تو پس توبه ام بپذیر که همانا تویى توبه پذیر مهربان.

وقتى که به آسمان نگاه کند بگوید:

اَللّهُمَّ اِنَّهُ لایُوارى مِنْکَ لَیْلٌ ساج، وَلاسَمآءٌ

خدایا براستى نپوشاند چیزى را از تو شب تار و نه آسمان

ذاتُ اَبْراج، وَلا اَرْضٌ ذاتُ مِهاد، وَلاظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْض،

برج دار و نه زمین گسترده و نه تاریکیهاى متراکم روى هم

وَلابَحْرٌ لُجِّىٌّ،یُدْلِجُ بَیْنَ یَدَىِ الْمُدْلِجِ مِنْ خَلْقِکَ، تُدْلِجُ الرَّحْمَةَ عَلى مَنْ

و نه دریاى پرآب بروى شبانه در پیش شبروان خلق خویش و در شب، رحمت خویش را به هر که

تَشآءُ مِنْ خَلْقِکَ، تَعْلَمُ خآئِنَةَ الاَْعْیُنِ وَ ما تُخْفِى الصُّدُورُ، غارَتِ

خواهى از خلق خود بدهى بدانى بهم خوردن دیدگان را و آنچه را در سینه هاست ستارگان

النُّجُومُ، وَنامَتِ الْعُیُونُ، وَ اَنْتَ الْحَىُّ الْقَیُّومُ، لا تَاْخُذُکَ سِنَةٌ وَلانَوْمٌ،

فرو رفتند و دیدگان به خواب رفتند و تویى زنده پاینده که نگیردت چرت و خواب

سُبْحانَ اللّهِ رَبِّ الْعالَمینَ، وَ اِلهِ الْمُرْسَلینَ، وَالْحَمْدُلِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ.(4)

منزه است خدا پروردگار جهانیان و معبود رسولان و ستایش خاص خدا پروردگار جهانیان است.

سپس این پنج آیه از سوره آل عمران را بخواند:

انَّ فى خَلْقِ السَّمواتِ وَالاَْرْضِ

براستى در خلقت آسمانها و زمین

وَاخْتِلافِ اللَّیْلِ وَالنَّهارِ لاَیات لاُِولِى الاَْلْبابِ * اَلَّذینَ یَذْکُرُونَ اللّهَ

و اختلاف شب و روز نشانه هایى است براى صاحبان خرد آنان که یاد کنند خدا را

قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فى خَلْقِ السَّمواتِ وَالاَْرْضِ

ایستاده و نشسته و به پهلو خفته و بیندیشند در آفرینش آسمانها و زمین

رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النّارِ * رَبَّنا اِنَّکَ مَنْ

(و گویند) پروردگارا تو اینها را بیهوده نیافریده اى منزهى تو پس ما را از عذاب دوزخ نگهدار پروردگارا هر که را تو

تُدْخِلِ النّارَ فَقَدْ اَخْزَیْتَهُ وَما لِلظّالِمینَ مِنْ اَنْصار * رَبَّنا اِنَّنا سَمِعْنا

بدوزخ برى براستى که خوارش کرده اى و ستمکاران را یاورى نیست پروردگارا ما ندا زنى را شنیدیم

مُنادِیاً یُنادى لِلاْیمانِ اَنْ امِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنّا رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُ نُوبَنا وَ کَفِّرْ

که به ایمان ندا مى زد (و مى گفت) به پروردگارتان ایمان آورید ما نیز ایمان آوردیم پروردگارا گناهان ما را بیامرز و بدیهاى ما را

عَنّا سَیِّئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ الاَْبْرارِ * رَبَّنا وَ اتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى رُسُلِکَ

پوشیده دار و بمیران ما را با نیکان پروردگارا آنچه را که به ما وعده داده اى بوسیله فرستادگان خویش به ما بده و

وَلاتُخْزِنا یَوْمَ الْقِیمَةِ اِنَّکَ لاتُخْلِفُ الْمیعادَ.(5)

در روز قیامت رسوایمان مکن که تو خلف وعده نمى کنى.

هنگامى که براى عبادت بر مى خیزد اگر نیازى به تخلّى دارد نخست براى آن برود. بعد هم وضو بگیرد و قبل از وضو مسواک کند و خود را خوشبو سازد، آنگاه براى نماز شب آماده شود.(6)وقت نماز شب:
اوّل وقت نماز شب، از نیمه شب است و هرچه به طلوع صبح نزدیک تر شود، فضیلتش بیشتر است و اگر صبح طلوع کرده باشد و او چهار رکعت از نماز شب را به جاى آورده باشد، بقیه را با حمد تنها، تمام کند.(7)کیفیّت نماز شب:
نماز شب هشت رکعت است که در هر دو رکعتى سلام مى دهد; در دو رکعت اوّل در هر رکعت سوره حمد و توحید (قل هو الله احد) را بخواند و یا آن که در رکعت اوّل سوره توحید را بخواند و در رکعت دوم «قل یا ایّها الکافرون» و در شش رکعت دیگر حمد و هر سوره که بخواهد مثل «قل هو الله احد» و نیز جایز است به خواندن حمد اکتفا کند.
همان گونه که در نمازهاى واجب در رکعت دوم قنوت مستحب است در این نمازها نیز مستحب است و کافى است سه بار بگوید «سُبْحانَ اللّه» یا آن که بگوید:

اَللّهُمَّ اغْفِرْلَنا وَارْحَمْنا، وَ عافِنا وَاعْفُ عَنّا فِى الدُّنْیا وَ الاْخِرَةِ، اِنَّکَ

خدایا ما را بیامرز و به ما رحم کن و عافیت به ما بده و بگذر از ما در دنیا و آخرت که همانا تو

عَلى کُلِّ شَىْء قَدیرٌ

بر هر چیز توانایى

یا آن که بگوید:

رَبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ، وَتَجاوَزْ عَمّا تَعْلَمُ، اِنَّکَ اَنْتَ الاَْعَزُّ الاَْکْرَمُ.(8)

پروردگارا بیامرز و رحم کن و درگذر از آنچه مى دانى که براستى تویى عزیزتر از همه و گرامى تر.

بعد از هشت رکعت نماز شب، دو رکعت به نیّت نماز «شفع» و یک رکعت به نیّت نماز «وتر» بخوان. در این سه رکعت، بعد از حمد، سوره «قل هو اللّه» مى خوانى که پاداش آن بمنزله ختم قرآن مى باشد. چراکه سوره «توحید» به منزله ثُلث قرآن است.(9)
و یا آن که در رکعت اوّل نماز «شفع» حمد و «قل اعوذ بربّ النّاس» بخوان و در رکعت دوم، حمد و «قل اعوذ بربّ الفلق» و در رکعت سوم (نماز وتر) حمد و قل هو اللّه احد.(10)
در نماز «وتر» بعد از حمد و سوره، دست ها را براى قنوت بردار و هرچه مى خواهى در قنوت دعا کن و حاجات دنیا و آخرت را از خدا بخواه.(11)
در روایتى آمده است که کسى از امام(علیه السلام) مى پرسد: آیا در قنوت «وتر» لازم است که دعاى خاصّى خوانده شود؟ چه بگویم؟ فرمود: خیر (هرآنچه که به دلت افتاد و به ذهنت وارد شد مى توانى بخوانى و درخواست کنى) ثنا و حمد خدا بجا آور و بر رسول مکرّم صلوات بفرست و براى گناهان بزرگت استغفار کن و بدان که هر گناهى بزرگ است.(12)
«شیخ طوسى» نیز در «مصباح المتهجّد» گفته است: در قنوت وتر هر دعایى که دوست دارى بخوان و دعاهایى که در این قنوت مى توان خواند، به قدرى زیاد است که به شمارش در نمى آید.
همچنین مى گوید: مستحب است انسان در قنوت از ترس خدا (یا عشق به او) گریه کند و یا حالت گریه به خود بگیرد، و براى برادران مؤمن دعا کند و خوب است نام چهل تن را در دعاى خویش ببرد (کافى است که مثلاً بگوید: اللّهمّ اغفر لحسن اللّهم اغفر لمحمّد و...) چرا که اگر کسى براى چهل مؤمن دعا کند، دعایش مستجاب مى شود. ان شاء الله.(13)
سزاوار است که هفتاد مرتبه بگوید: اَسْتَغْفِرُ اللّهَ رَبّى وَ اَتُوبُ اِلَیْهِ.(14) و براى این کار و همچنین شمردن چهل نفر از مؤمنان دست چپ را بلند مى کند و استغفار را به دست راست با تسبیح مى شمارد.(15)
از رسول اکرم(صلى الله علیه وآله) روایت شده است که آن حضرت در نماز وتر هفتاد مرتبه استغفار مى کرد و هفت
مرتبه مى گفت:هذا مَقامُ الْعائِذِ بِکَ مِنَ النّارِ(16) این جایگاه پناه برنده به توست از آتش دوزخ و همچنین از امام زین العابدین(علیه السلام) روایت شده است که در نماز وتر سیصد مرتبه مى گفت: اَلْعَفْوَ، اَلْعَفْوَ، اَلْعَفْوَ...(17)
پس از آن بگوید: رَبِّ اغْفِرْلى وَارْحَمْنى،وَتُبْ عَلَىَّ اِنَّکَ اَنْتَ التَّوّابُ الرَّحیمُ.(18) پروردگارا مرا بیامرز و به من رحم کن و توبه ام بپذیر که براستى تویى توبه پذیر و مهربان.
بنابراین، دعا به چهل مؤمن (مرد یا زن) و هفتاد مرتبه استغفار و هفت مرتبه «هذا مقام العائذ بک من النار» و سیصد مرتبه «العفو» از مستحبات قنوت وتر است; ولى اگر هیچ کدام را هم نگوید به نماز او ضرر نمى رسد.
شایسته است که قنوت را طول بدهد و پس از آن به رکوع برود و هنگامى که سر از رکوع برداشت این دعا را بخواند که «شیخ طوسى» در «تهذیب» از امام موسى بن جعفر(علیه السلام) نقل کرده است:

هذا مَقامُ مَنْ حَسَناتُهُ نِعْمَةٌ مِنْکَ، وَ شُکْرُهُ ضَعیفٌ، وَ ذَنْبُهُ عَظیمٌ، وَ لَیْسَ

این جایگاه کسى است که نیکیهایى که کرده نعمتى است از تو و سپاسش ناتوان و گناهش بزرگ است و در برابر آن

لِذلِکَ اِلاّ رِفْقُکَ وَ رَحْمَتُکَ، فَاِنَّکَ قُلْتَ فى کِتابِکَ الْمُنْزَلِ عَلى نَبِیِّکَ

جز مدارایى تو و رحمتت چیزى نیست زیرا که تو در کتابى که از جانبت بر پیامبر

الْمُرْسَلِ، صَلَّى اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: کانُوا قَلیلاً مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ،

مرسلت صلى اللّه علیه و آله نازل شده فرمودى «آنان که اندکى از شب را مى خفتند

وَبِالاَْسْحارِهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ. طالَ هُجُوعى وَ قَلَّ قِیامى، وَ هذَا السَّحَرُ

و در سحرها ایشان آمرزش مى خواستند» ولى خواب من به درازا کشید و بیداریم اندک شد اکنون سحر است و

وَاَنَا اَسْتَغْفِرُکَ لِذُنُوبى، اِسْتِغْفارَ مَنْ لایَجِدُ لِنَفْسِهِ ضَرّاً وَلا نَفْعَاً، وَلا مَوْتاً

من از تو آمرزش گناهم را خواهم آمرزش خواستن کسى که نیابد براى خویش سود و زیان و نه مرگ

وَلا حَیاةً وَلا نُشُوراً.(19)

و زندگى و نه رستاخیزى.

پس از آن به سجده مى رود و نماز را تمام مى کند، و پس از سلام تسبیح حضرت زهرا(علیها السلام) را مى گوید و بعد از آن سه مرتبه بگوید:

سُبْحانَ رَبِّىَ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ الْعَزیزِ الْحَکیمِ(20)

منزهى اى پروردگار فرمانرواى پاکیزه و نیرومند فرزانه

و پس از آن بگوید:

یا حَىُّ یا قَیُّومُ، یا بَرُّ یا رَحیمُ، یا غَنِىُّ یا کَریمُ، اُرْزُقْنى مِنَ التِّجارَةِ اَعْظَمَها

اى زنده و اى پاینده و اى نیکوکار اى مهربان اى بى نیاز اى بزرگوار روزى کن مرا از تجارت آنچه درآمدش

فَضْلاً، وَ اَوْسَعَها رِزْقاً، وَخَیْرَها لى عاقِبَةً، فَاِنَّهُ لا خَیْرَ فیما لا عاقِبَةَ لَهُ.(21)

فزونتر و روزیش وسیعتر و عاقبتش بهتر از همه باشد زیرا در آن چیزى که پایان خوبى نداشته باشد خیرى نیست

و بعد از آن سه مرتبه بگوید:

اَلْحَمْدُ لِرَبِّ الصَّباحِ، اَلْحَمْدُ لِفالِقِ الاِْصْباحِ(22)

ستایش براى پروردگار بامداد ستایش براى شکافنده صبح

سپس به سجده مى رود (سجده شکر براى این توفیق عظیم) و پنج بار مى گوید: سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ، رَبُّ الْمَلائِکَةِ وَالرُّوحِ. منزه است و پاک و پاکیزه است پروردگار فرشتگان و روح.
آنگاه مى نشیند و آیة الکرسى را مى خواند و باز هم براى بار دوم به سجده مى رود و همان ذکر را پنج بار دیگر مى خواند.(23)
یادآورى: این دعاها را مى توان از روى نوشته خواند، و بار دیگر تکرار مى کنیم: شاخ و برگهاى نماز شب بسیار خوب و سازنده است; ولى اگر کسى نتواند همه را بجا آورد، هرقدر که مى تواند بجا آورد; مهم انجام اصل نماز، یعنى هشت رکعت نماز شب، دو رکعت نماز شفع و یک رکعت نماز وتر است; حتّى اگر کسانى نتوانند تمام یازده رکعت را بجا آورند، مى توانند به سه رکعت نماز شفع و وتر اکتفا کنند و از برکات آن بهره مند شوند.

1. بحارالانوار، جلد 73، صفحه 204، حدیث 20.
2. همان مدرک، جلد 84، صفحه 192، حدیث 6.
3. مصباح المتهجّد، صفحه 127 و مکارم الاخلاق، صفحه 293 (با اندکى تفاوت).
4. مصباح المتهجد، صفحه 128.
5. مصباح المتهجّد، صفحه 129.
6. همان مدرک، صفحه 130.
7. براى آگاهى بیشتر به بحارالانوار، جلد 84، صفحه 223 و 226 مراجعه شود.
8. بحارالانوار، جلد 82، صفحه 207.
9. همان مدرک، جلد 84، صفحه 226، حدیث 39.
10. همان مدرک و مصباح المتهجّد، صفحه 152.
11. مصباح المتهجّد، صفحه 152
12. کافى، جلد 3، صفحه 450، حدیث 31.
13. مصباح المتهجّد، صفحه 152 و 155.
14. همان مدرک، صفحه 155.
15. مفتاح الفلاح، صفحه 329
16. فقیه، جلد 1، صفحه 489، حدیث 1406.
17. همان مدرک، حدیث 1408.
18. مصباح المتهجّد، صفحه 155.
19. تهذیب، جلد 2، صفحه 132، حدیث 276.
20 . مصباح المتهجّد، صفحه 163.
21. همان مدرک.
22. همان مدرک.
23. بحارالانوار، جلد 84، صفحه 308، حدیث 86.